Naukowcy rozwikłali zagadkę sprzed tysięcy lat. Dotyczy świń

Świnie na fermie Źródło: Shutterstock / Dusan Petkovic W poszukiwaniu odpowiedzi na jedno z najciekawszych pytań prehistorii – kiedy i gdzie ludzie po raz pierwszy udomowili świnie – naukowcy z różnych zakątków świata analizują nie tylko szczątki kostne czy genetyczne ślady, ale i tak niepozorne materiały jak… kamień nazębny. A także jaja pasożytów.

To właśnie one, maleńkie i groźne, mogą pomóc zrekonstruować jedną z najważniejszych przemian w dziejach człowieka: przekształcenie dzika w zwierzę domowe.

Wspólnik człowieka: włosogłówka jako świadek historii

Choć pytanie o początki udomowienia świni mogłoby wydawać się banalne – wszak od setek lat towarzyszy człowiekowi niemal na całym świecie – to odpowiedź na nie nie jest oczywista. Czy dzik został udomowiony 7 czy 8 tysięcy lat temu w Chinach? A może jeszcze wcześniej w rejonie Mezopotamii? Trudność w ustaleniu konkretnej daty wynika z faktu, że proces udomowienia był stopniowy, rozciągnięty w czasie i złożony. W rozwiązywaniu tej zagadki niespodziewanie pomocny okazuje się pasożyt – włosogłówka.

Włosogłówka, należąca do nicieni, to pasożyt jelita ślepego człowieka, odpowiedzialny za chorobę zwaną trichuriozą. Objawia się ona osłabieniem, bólami brzucha, anemią i przewlekłymi biegunkami. To właśnie ta niepozorna istota, obecna w życiu człowieka od tysięcy lat, pozwala dziś naukowcom zrekonstruować sposób życia ludzi z dawnych epok oraz ich relacje ze zwierzętami. A co najważniejsze – może zdradzić, kiedy dziki stały się świniami.

Bliscy kuzyni: dzik i świnia

Nie ulega wątpliwości, że świnie domowe pochodzą od dzika. Są genetycznie bliskie, należą do tego samego rodzaju i wciąż mają wiele wspólnych cech. Dziki jako gatunek są szeroko rozpowszechnione na terenie całej Eurazji – od Mezopotamii, przez Indie i Pakistan, aż po Chiny.

Co więcej, to właśnie w tych rejonach rodziły się pierwsze wielkie cywilizacje – w dolinach rzek Jangcy i Huang-he, w dorzeczach Eufratu, Tygrysa oraz Indusu. W takich środowiskach, bogatych w zasoby naturalne i dogodne do osadnictwa, dochodziło do jednych z pierwszych udomowień zwierząt.

Nie tylko pies i kot – świnia też miała swoją długą drogę

O ile historia udomowienia psa – prawdopodobnie pierwszego zwierzęcia towarzyszącego człowiekowi – jest już dość dobrze znana i dokumentowana, a proces ten trwał tysiące lat i miał charakter wieloetapowy, o tyle droga dzika do stania się świnią nadal skrywa wiele tajemnic. Podobnie jak w przypadku kota, którego najstarszy znany pochówek obok człowieka odkryto nie w Egipcie czy Mezopotamii, ale na Cyprze, również w przypadku świń nowe odkrycia przesuwają granice naszej wiedzy.

W przypadku dzika naukowcy coraz częściej skłaniają się ku teorii, że udomowienie tych zwierząt mogło następować niezależnie w różnych regionach świata – w tym także, a może przede wszystkim, w Chinach.

Przełom nad Jangcy

Przełomowe badania ogłoszone na łamach „Proceedings of the National Academy of Sciences” ujawniają, że dziki zaczęto udomawiać już 8 tysięcy lat temu w południowych Chinach, w dolnym biegu rzeki Jangcy. „Poprzez analizę mikrofosyliów kamienia nazębnego dostarczamy najwcześniejszych dowodów udomowienia świń w tym regionie. Można bowiem zrekonstruować dietę świń oraz potencjalne ścieżki udomowienia tego zwierzęcia” – podkreślają autorzy.

Odkrycia dokonano w dwóch kluczowych lokalizacjach: w Jingtoushan niedaleko Ningbo, gdzie znaleziono szczątki datowane na 7800 do 8300 lat temu, oraz w Kuahuqiao koło Hangzhou, ze stanowiskiem sięgającym 7000 do 8200 lat wstecz. Tam właśnie zidentyfikowano kamień nazębny świń, który – po poddaniu analizie mikroskopowej – ujawnił interesujące informacje na temat diety tych zwierząt.

Świnia na kuchennych resztkach

Z badań wynika, że świnie spożywały gotowaną skrobię pochodzącą z batatów i ryżu, czyli resztki pochodzenia ludzkiego. Dodatkowo żywiły się żołędziami z dziko rosnących dębów. Sugeruje to przejściowy etap – między pełnym udomowieniem a wciąż dzikim trybem życia. Czy były trzymane w zagrodach i dokarmiane przez ludzi? Czy może tylko kręciły się w pobliżu osad, korzystając z resztek z kompostów? Pewności brak, ale wiele wskazuje na pierwszą opcję.

Jednak najważniejszym tropem okazała się obecność jaj pasożyta – włosogłówki – w szczątkach świń. Skoro ten pasożyt przenosi się głównie z człowieka, obecność jego jaj w ciałach świń sugeruje bardzo ścisły kontakt między tymi dwoma gatunkami. Jak twierdzą badacze, to znaczy, że świnie nie tylko żywiły się ludzkimi odpadkami – często także kałem – ale mogły być trzymane w miejscach, gdzie kontakt z człowiekiem był codziennością.

Mit o dzikim dziku

Wbrew stereotypowemu wyobrażeniu dzika jako agresywnego, trudnego do ujarzmienia zwierzęcia, wiele wskazuje na to, że dziki potrafią być łagodne, przyjazne i łatwo oswajalne. „Dziki kojarzą się nam z – nomen omen – dziką i awanturniczą naturą, ale to mit. Zwierzęta te bywają łagodne, łatwo się oswajają i przyzwyczajają do ludzi. Mamy na to dowody w obecnych miastach, gdzie żyje sporo dzików całkiem oswojonych” – tłumaczą chińscy badacze we współpracy z naukowcami z Dartmouth College.

Jeśli dziki w czasach współczesnych potrafią funkcjonować w warunkach miejskich, to tym bardziej mogły przystosować się do życia w prymitywnych osadach neolitycznych. Bliskość ludzi, dostęp do łatwej karmy i brak drapieżników mogły sprzyjać udomowieniu.

Moment przełomu: między dzikością a udomowieniem

Jak zauważają autorzy badań, to właśnie w regionie dolnego Jangcy możemy obserwować moment przejściowy – gdy dziki zaczynają być systematycznie karmione przez ludzi, żyją w ich bliskim otoczeniu, a nawet chorują na te same choroby pasożytnicze. „Wczesne udomowienie świń obejmowało zapewne świnie żerujące na antropogenicznych odpadach, ale wciąż dzikie, jak i osobniki zarządzane już przez ludzi i trzymane w niewoli” – podsumowują naukowcy.

To oznacza, że wykopaliska z rejonu Jingtoushan i Kuahuqiao mogą ukazywać nam wyjątkowy moment w historii – czas, gdy dziki stały się świniami. To także czas, gdy relacja między człowiekiem a zwierzęciem przeszła fundamentalną zmianę, prowadząc do pojawienia się jednej z najważniejszych dla gospodarki zwierzęcej istot – świni hodowlanej.